در همان هنگام که ایروان شاهد برگزاری مجلس سوگواری است ، کمتر از ۲۰۰ کیلومتر آنطرف‌تر و در نخجوان ، جمهوری آذربایجان و ترکیه ماه‌عسل روابط خود را جشن گرفتند.
آگهیهواپیمای ریاست جمهوری ترکیه دوشنبه در شرایطی در فرودگاه نخجوان فرود آمد که هزاران ارمنی که تا هفته پیش در منطقه قره‌باغ می‌زیستند و از ۱۰ ماه پیش نیز تحت محاصره غذا، دارو و سوخت قرار داشتند با سقوط دولت جمهوری خودخوانده قره‌باغ کوهستانی/آرتساخ و کنترل ارتش جمهوری آذربایجان بر خان‌کندی/استپاکرت، راه فرار از قره‌باغ به سوی ارمنستان را در پیش گرفته‌اند و گفته میشود تاکنون بیش از ۱۰٪ جمعیت ارمنی قره‌باغ ضمن عبور از دالان لاچین وارد ارمنستان شده‌اند.
این در حالیست که وضعیت سیاسی ارمنستان نیز متشنج است و پس از شوکی که جنگ هفته گذشته و تسلیم شبه نظامیان ارامنه قره‌باغ ظرف ۲۴ ساعت به جامعه ارمنستان وارد کرده و غرور ملی ارامنه را جریحه‌دار ساخته چندین شبانه‌روز است که ایروان عرصه تظاهرات مخالفان نیکول پاشینیان است که او را متهم به بی‌کفایتی و عدم حمایت لازم از ارامنه قره‌باغ می‌کنند.
تظاهراتی که دولت پاشینیان روز یکشنبه با بازداشت ۸ تن از مقامات نظامی و کشوری سابق ارمنستان از جمله آلبرت بازیان شهردار سابق ایروان و طرح اتهام طراحی کودتا با هدف سرنگونی دولت به آنان ، نسبت به آن واکنش داد تا بلکه تظاهرکنندگان خشمگینی که خواستار کناره‌گیری پاشینیان و برگزاری انتخابات زودهنگام هستند را با برجسته کردن خطر کودتا در صورت ادامه ناآرامی‌ها به خانه بازگرداند.
اما در همان هنگام که ایروان شاهد برگزاری مجلس سوگواری است، کمتر از ۲۰۰ کیلومتر آنطرف‌تر و در نخجوان، جمهوری آذربایجان و ترکیه ماه‌عسل روابط خود را جشن گرفتند. جشنی که با سفر یکروزه اردوغان به این منطقه آرام، بی‌هیاهو و کم جمعیت و استقبال الهام علی‌اف از او در بعدازظهر بارانی اولین روز هفته همراه بود و البته به کنفرانس خبری مشترکی نیز ختم شد که در آن تنها دو رییس‌جمهور سخن گفتند و خبری از پرسشهای خبرنگاران نبود.
البته اگرچه رسانه‌های دو طرف و بویژه رسانه‌های همسو با اردوغان در ترکیه در ساعات منتهی به سفر اردوغان به شکلی وسیع ادعا کرده بودند گشایش دالان زنگه‌زور در دستورکار دیدار دو رییس‌جمهور قرار دارد و حتی کانال خبر گلوبال که با نزدیکی‌اش به دولت علی‌اف شناخته میشود از احتمال تسلیم دولت ارمنستان در برابر «مشت آهنین علی‌اف» و پذیرش واگذاری دالان زنگه‌زور به جمهوری آذربایجان همزمان با این سفر سخن گفته بود، اما اردوغان در کنفرانس خبری‌اش به شکلی غیرمنتظره به بحث دالان زنگه‌زور نپرداخت و تنها به ارمنستان توصیه کرد تا دست دوستی که به سمتش دراز شده را بفشارد و فرصت را غنیمت شمارد.
و این همه در شرایطی اتفاق می‌افتد که تهران ضمن تاکید بر حمایت از تمامیت ارضی هر دو جمهوری همسایه خود در قفقاز جنوبی، عدم تغییر ژئوپلتیک قفقاز و مرزهای بین المللی خود را به عنوان خط قرمز خود اعلام کرده و با انجام مانور عبور از ارس در مهرماه سال گذشته نیز نشان داده که برای دفاع از خط قرمزش تعارف ندارد و در صورت نیاز به قدرت نظامی نیز متوسل میشود هر چند دیروز سه‌شنبه ۴ مهر رسانه‌های ترکیه خبر دادند که اردوغان در پاسخ به پرسشهای خبرنگاران در هواپیمای بازگشت از نخجوان گفته است که «در حال دریافت سیگنال‌های مثبت از ایران درباره دالان زنگه‌زور هستیم.» اما هنوز تهران هیچگونه موضع رسمی که موید ادعای رییس جمهور ترکیه باشد نگرفته و بنظر می‌رسد موضع رسمی تهران همان موضع آیت‌الله خامنه‌ای رهبر عالی نظام جمهوری اسلامی است که با تغییر ژئوپلتیک و مرزها در قفقاز مخالف است.
حال اما پرسش این است که تهران این سوگ و ماه‌عسل همزمان در دو ولایت سابقش در قفقاز جنوبی را که چگونه می‌بیند؟ دو ولایت ایروان و نخجوان که تا ۱۸۲۸ بخشی از قلمرو ایران بودند و به عنوان غرامت جنگ دوم ایران-روس از ایران جدا شدند!
ایروان ، مورد حمایت مشترک واشنگتن و تهران
حسن بهشتی پور کارشناس ارشد مطالعات قفقاز و روسیه در موسسه مطالعات اوراسیا (ایراس) در تهران ، درباره سفر اردوغان به نخجوان به یورونیوز می‌گوید: «آقای اردوغان بسیار کهنه‌کار تر و پخته‌تر از آقای علی‌اف است و هیجان‌زدگی علی‌اف را نیز ندارد. اردوغان میداند که تنها حامی ارمنستان، ایران نیست و در این زمینه امریکا و حتی فرانسه نیز بازیگران مهم و جدید قفقاز جنوبی هستند که مایلند وارد حیات خلوت روسیه در قفقاز شوند.»
او تاکید میکند: «حساب کار دست ترکیه هست که اگر بخواهد جنگی بر سر قفقاز شروع شود یک طرف حامیان ارمنستان ایران خواهد بود و طرف دیگر امریکا و فرانسه با توجه به لابی تاثیرگذاری که دیازپورای ارمنی در فرانسه دارد. بنابراین اینکه به صرف یک ادعای تاریخی از سوی آقای علی‌اف درباره منطقه‌ای که برای ایران و ارمنستان و حتی روسیه اهمیت فراوانی دارد بیایند و جنگی را شروع کنند، من فکر میکنم اردوغان اسیر چنین بازی نخواهد شد.»
این کارشناس قفقاز می‌افزاید: « رویای پان‌ترکیستی که ترکیه از طریق نخجوان و با اشغال استان سیونیک ارمنستان به آذربایجان و آنسوی دریای خزر وصل شود به هیچ عنوان واقع‌بینانه نیست و من فکر میکنم سفر نخجوان صرفا یک سفر نمادین هست که بیشتر اهداف اقتصادی را دنبال میکند و ترکیه مایل است آنجا حضور و ظهور اقتصادی بیشتری داشته باشد.»
اما اوزگور تور ، سرتیپ سابق ارتش ترکیه و عضو هیئت علمی دانشگاه آیدین ترکیه معتقد است: «باز کردن دالان زنگه‌زور یک امر راهبردی برای ترکیه است که قابل صرفنظر نیز نیست. اما ترکیه مایل نیست این امر از طریق جنگ صورت پذیرد. هر چند جنگ با دیپلماسی فشار متفاوت است و ترکیه می‌تواند بدون توسل به جنگ و با تکیه بر دیپلماسی فشار به ایران و ارمنستان این دالان را باز کند.»
او می‌افزاید: «در محیط بین‌الملل بسیاری به دنبال این هستند که روزی جنگ بین ایران و ترکیه را ببینند اما ما نباید اجازه دهیم این خواب هیچگاه تعبیر شود چراکه هر دو ضرر می‌کنیم. ما باید نگرانی‌های ایران را درک کنیم که در راس آن نیز موضوع ۴۰ میلیون ترک ایران قرار دارد. ما باید به ایران این اطمینان را بدهیم که به تمامیت ارضی ایران متعهد هستیم و گشایش دالان زنگه‌زور تهدیدی علیه تمامیت ارضی ایران نیست.»
خط لوله گاز ایغدیر- نخجوان
اردوغان در سفر یکروزه خود به نخجوان همچنین در طی مراسمی مشترک با الهام علی‌اف، طرح احداث خط لوله گاز از ایغدیر ترکیه به نخجوان را کلنگ زد. طرحی که با پایان یافتن و افتتاح آن نخجوان خواهد توانست به وابستگی خود به برق و گاز ایران پایان دهد و گاز خود را از خط لوله گاز باکو-تفلیس-قارص تامین کند و با احداث یک نیروگاه حرارتی برقش را نیز خودش تولید کند. اما دلیل تمایل باکو به وابستگی جمهوری خودمختار نخجوان به ترکیه بجای ایران چیست؟
آیا باکو مایل است آنچنان که از برخی تفاسیر از عهدنامه قارص در ۱۳ اکتبر ۱۹۲۱ بین کاظم کارابکیر فرمانده نیروهای شرق جمهوری ترکیه و دولت بلشویک مسکو برمی‌آید نقش ترکیه را در نخجوان به عنوان دولت ضامن (گارانتور) ارتقاء دهد و از همین روی است که ترجیح می‌دهد تامین انرژی نخجوان به ترکیه بجای ایران وابسته باشد؟
حسن بهشتی‌پور می‌گوید: « ترکیه خودش مصرف‌کننده گاز است و امکان تامین گاز برای نخجوان را ندارد مگر اینکه از گاز خود آذربایجان و از خط لوله باکو-جیحان این گاز تامین شود که باز هم من فکر میکنم این امر اقتصادی نخواهد بود و در بلند مدت به دلیل اقتصادی نبودن نخجوان ترجیح خواهد داد همانند گذشته نیازهای انرژی خودش را از ایران تامین کند. منافع نخجوان در همکاری بین ایران، ترکیه و آذربایجان است و نه در دشمنی بین این بازیگران چرا که نخجوان منطقه‌ای بسته بین این بازیگران بزرگ منطقه‌ای است و هر اتفاقی بیفتد نهایتا این نخجوان است که ضرر میکند.»
جنگ بر سر زنگه‌زور چقدر محتمل است؟
حسن بهشتی‌پور معتقد است: «ترکیه واقعا حامی نظامی جمهوری آذربایجان است و حاضر است بخاطر جمهوری آذربایجان به زور متوسل شود اما نه در برابر ایران! ترکیه میداند که این تنها بازیگران این موضوع ایران-ارمنستان و ترکیه-آذربایجان نیستند و اساسا بازیگران فرامنطقه‌ای این مسئله همچون امریکا و روسیه بسیار تعیین کننده هستند.»
او تاکید میکند: «ترکیه هیچگاه بخاطر آذربایجان خودش را با ایران و روسیه درگیر نخواهد کرد بعلاوه اینکه در این مورد مشخص ترکیه حتی امریکا را نیز در مقابل خود خواهد یافت. اما اگر روزی جنگی در قفقاز درگیرد این جنگ جنگی بسیار خونین خواهد بود که کل معادلات ژئوپلتیکی قفقاز را تغییر خواهد داد.»
گلرو گِزِر کارشناس سیاست خارجی و دیپلمات سابق ترک اما می‌گوید: « ایران با مسائل و نارضایتی فزاینده در سیاست داخلی خود روبروست. سال گذشته به سختی توانست اعتراضات را خاموش کند و امسال نیز در سالگرد مهسا امینی با گسیل نیروهای امنیتی و بازداشت پدر مهسا توانست سالگرد را پشت سر بگذارد. ایران دوست دارد به عنوان قدرت منطقه‌ای شناخته شود در حالیکه چنین چیزی نیست و توان ایستادگی در برابر ترکیه و آذربایجان را ندارد.»
آگهی
محمد ندیمی کارشناس ژئوپلتیک و امور راهبردی در تهران اما معتقد است: « اگر ترکیه در قالب سیاست دو دولت-یک ملت با جمهوری آذربایجان بخواهد با ایران وارد رویارویی نظامی شود چنین رویارویی هیچگاه شکل جنگ کلاسیک و متعارف نخواهد داشت بلکه از جنس جنگ نیابتی خواهد بود. یعنی همان کاری که ایران در سوریه با ترکیه انجام داد.»
ندیمی می‌گوید: «ایران و ترکیه حدود ۲ قرن است که با هم نجنگیده‌اند و پیش از آن هم حدود ۲ قرن جنگ مهمی نداشتند. بنابراین اولین نکته این است که این امر نشان می‌دهد دو طرف تمایلی به جنگ ندارند اما ویژگی ۲ جنگ مهم ایران-ترکیه، چه جنگ‌های ۱۶۲۳-۱۶۳۹ در دوره شاه عباس و شاه صفی و چه جنگ ۲ ساله عباس‌میرزا که به توافق ارض‌روم منتهی میشود با شرایط حال حاضر ایران-ترکیه شباهت زیادی دارد. در ۱۶۲۳ شاه عباس بغداد را تصرف میکند و سپس موصل و کربلا و نجف و بصره را می‌گیرد. در ۱۶۲۹ غازی اکرم به ایران حمله میکند اما دچار زمستان سخت میشود و مجبور میشود از همدان و کرمانشاه عقب‌نشینی کند و بغداد را محاصره میکند که آن هم می‌شکند اما می‌بینیم که در همین سال‌هایی که ایران و عثمانی در عراق درگیرند حاکم گرجستان در قفقاز با تحریک عثمانی شورش میکند و یا وقتی سلطان مراد چهارم برای فتح بغداد با سپاهی به سوی شرق می‌آید اول به سمت قفقاز می‌رود و ایروان را اشغال میکند و سپس دایره جنگ وسیع‌تر میشود و به جنگ بغداد می‌رسد. همینطور وقتی عباس‌میرزا در کنار دریاچه وان عثمانی را شکست می‌دهد جنگ به سرعت به بغداد می‌کشد که نهایتا به توافق ارض‌روم منتهی میشود. این یعنی اینکه هرگونه درگیری بین ایران و ترکیه محدود و محلی نمی‌ماند و به سرعت دایره وسیعی از مناطق از مدیترانه تا قفقاز و دریای سیاه را شعله‌ور خواهد ساخت.»
ندیمی می‌افزاید: « در چنین جنگ احتمالی بر سر قفقاز بین ایران و ترکیه که قطعا آخرین انتخاب دو طرف است، ترکیه آسیب‌پذیرتر خواهد بود چرا که اولا ترکیه باید در حوزه وسیع‌تری درگیر باشد که از مدیترانه و سوریه شروع میشود و تا عراق و سپس قفقاز ادامه میابد. همینطور بالادست ترکیه در دریای سیاه هم مرز دریایی ترکیه با روسیه و اوکراین هست که آنجا هم پیشاپیش بحرانی است و درگیر جنگ. پس شما اینجا با ترکیه‌ای مواجه خواهید بود که باید در یک زمین بسیار وسیع بجنگد. دوم اینکه ترکیه کشوری است حامل‌های انرژی ندارد و این همان ضعفی است که در جنگ دوم هم موجب شکست ژاپن از امریکا شد و هم آلمان را در مقابل متفقین زمینگیر کرد. هرگونه درگیری در این سطح باعث میشود که ترکیه به شدت در این حوزه نیز آسیب‌پذیر باشد.»
این کارشناس امور دفاعی و راهبردی تاکید میکند: «البته مهم‌ترین نقطه ضعف ترکیه این است که روسیه اجازه نداده و نخواهد داد ناوگان نیروی دریایی ترکیه از روستف و کانال ولگا-دُن عبور کند و وارد دریای کاسپین شود. آذربایجان هم در خزر ناوگانی ندارد. این در حالیست که ایران در این دریا حداقل ۴ شناور کلاس سینا دارد و ناوچه دماوندش نیز آماده است که به آب انداخته شود و همچنین ایران در کمتر از ۴۸ ساعت می‌تواند هزاران قایق تندروی خود را وارد دریای کاسپین کند.»
ندیمی آخرین نقطه ضعف ترکیه را کسری طراز تجاری ۱۳۰-۱۲۰ میلیارد دلاری ترکیه و صندوق ذخیره ارزی منفی ۶۴ میلیارد دلاری این کشور میداند و می‌گوید: «اقتصاد ترکیه به شدت وابسته به توریسم است. ترکیه امسال چهارمین کشور در جذب توریست بوده و این یعنی آنکه اگر این کشور یک تنش مستقیم نظامی با هر کشور دیگری داشته باشد این امر به معنای نابودی صنعت توریسم خواهد بود.»
آگهیموضع روسیه چیست؟
حسن بهشتی پور در برابر این پرسش که "آیا روس‌ها ممکن است با توجه به وضعیت تحریم و نیاز فزاینده‌شان به ترکیه برای دور زدن تحریم‌ها در قفقاز جنوبی به ترکیه امتیاز دهند؟" می‌گوید: «روس‌ها نه تنها ترکیه بلکه حتی ایران را هم نمی‌خواهند در قفقاز جنوبی ببینند. پلتفرم مطلوب روسیه پلتفرم ۳+۱ یعنی پلتفرم ۳ کشور قفقاز بعلاوه خود روسیه است. اما در حال حاضر گرجستان که کاملا به غرب نزدیک شده و ارمنستان نزدیک‌نرین متحد روسیه در قفقاز جنوبی بوده و هست حتی اگر نخست وزیر فعلی تمایل به غرب داشته باشد. واقعیت این است که روسیه انقدر بلحاظ ساختاری در ارمنستان نفوذ دارد که هیچگاه امکان ندارد آن را به عنوان متاع مورد معامله با ترکیه قرار دهد.»
پژوهشگر ارشد موسسه ایراس در تهران اضافه میکند: «همینطور روس‌ها خیلی خوب میدانند که ترکیه در حال حاضر هم با روسیه کار میکند و هم با اوکراین. پهپادهای بیرقدار را به اوکراین می‌فروشند و با تحریم روسیه سرمایه روسی را جذب می‌کنند. بنابراین روس‌ها هم با بازی ترکیه کاملا آشنا هستند.»
دوره کوچ‌های استالینی به سر آمده
حسن بهشتی‌پور درباره کوچ جمعی و وسیع جامعه ارمنی قره‌باغ در روزهای اخیر نیز می‌گوید: «معتقدم شاید بخشی از ارامنه قره‌باغ از سرزمین آباء و اجدادی‌شان کوچ کنند که در روزها و ساعات اخیر شاهد آن بوده‌ایم اما فکر نمیکنم کل این جمعیت سرزمینش را رها کند و به ارمنستان برود.»
او می‌افزاید: « البته تمامیت ارضی آذربایجان و حق حاکمیت ملی این کشور بر قره‌باغ از نظر من بر مبنای قوانین بین المللی کاملا به رسمیت شناخته شده است اما نحوه رفتار باکو با شهروندان ارمنی‌اش نیز امری است که دنیا با دقت آن را رصد میکند. دوره کوچ دادن‌های استالینی گذشته و دیگر تکرار نخواهد شد.»