سایه کشمکش بر سر آنچه واقعا مسکو و غرب در پایان جنگ سرد بر سر آن به توافق رسیدند بیش از هر مناقشه تاریخی دیگری طی سه دهه گذشته بر روابط روسیه و کشورهای غربی سنگینی کرده است.
گسترش سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) به شرق طی ۱۲ روز گذشته و به دنبال حمله نظامی روسیه به اوکراین به عنوان توجیه اصلی این تهاجم نظامی مطرح شده است.
هرچند مقامات روسیه از جمله ولادیمیر پوتین، رئیسجمهوری این کشور ادعاهایی مبنی بر «نسلکشی» در شرق اوکراین یا «حذف نئونازیها» را نیز در توجیه آغاز عملیات نظامی در خاک اوکراین مطرح کردهاند اما استدلال محوری آنها متمرکز بر گسترش ناتو به شرق و احتمال عضویت اوکراین در این پیمان نظامی است.
مسکو عضویت اوکراین در ناتو را که میتواند به استقرار نیروهای سازمان پیمان آتلانتیک شمالی در همسایگی روسیه منجر شود تهدیدی «غیرقابل قبول» علیه خود ارزیابی میکند. مقامات روسیه تاکید میکنند که کشورهای غربی با گسترش ناتو به شرق وعده خود مبنی بر عدم گسترش این سازمان به سمت شرق را نقض کردهاند.
هرچند گسترش ناتو به شرق ابعاد سیاسی، نظامی، ژئوپولیتیک زیادی دارد اما بُعد تاریخی آن از جمله مسائلی است که در بحبوحه جنگ در اوکراین کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
به کانال تلگرام یورونیوز فارسی بپیوندید
ادعای تاریخی پوتین علیه غرب چیست؟
سایه کشمکش بر سر آنچه واقعا بین مسکو و غرب در پایان جنگ سرد بر سر آن توافق شد به اندازه هیچ مناقشه تاریخی دیگری طی سه دهه گذشته بر روابط روسیه و کشورهای غربی سنگینی نکرده است.
ولادیمیر پوتین گفته است که کشورهای غربی به شکلی «بیشرمانه» در زمینه گسترش ناتو به شرق بر سر روسیه «کلاه گذاشتهاند».
او ماه ژانویه همزمان با صفآرایی نظامیان کشورش در مرز اوکراین و درخواست ضمانتهای امنیتی خطاب به کشورهای غربی گفته بود: «شما به ما در دهه ۱۹۹۰ وعده دادید که ناتو حتی یک سانتیمتر هم به شرق گسترش پیدا نخواهد کرد.»
ادعایی که یکی از وزرای خارجه سابق فرانسه نیز آن را تائید کرده است. رولان دوما، وزیر خارجه فرانسه بین سالهای ۱۹۸۸ تا ۱۹۹۳ پس از ترک مقامش گفته بود که کشورهای غربی به مسکو تضمین داده بودند که نیروهای ناتو پس از اتحاد دو آلمان به قلمرو اتحاد جماهیر شوروی سابق نزدیکتر نخواهند شد.
این در حالی است که جیمز بیکر، وزیر خارجه آمریکا بین سالهای ۱۹۸۹ تا ۱۹۹۲ میگوید که چنین وعدهای به مقامات اتحاد جماهیر شوروی سابق داده نشده بود.
با این حال روایت وزیر خارجه دولت جورج بوش پدر از سوی برخی از دیپلماتهای آمریکایی رد شده است. به عنوان مثال جک متلاک، سفیر وقت آمریکا در مسکو گفته است که واشنگتن به مقامات اتحاد جماهیر شوروی سابق «اطمینان مطلق» داده بود که ناتو به سمت شرق گسترش نخواهد یافت.
روایت گورباچف چیست؟
تناقض در روایتها در زمینه وعده غرب به اتحاد جماهیر شوروی سابق مبنی عدم گسترش ناتو به شرق باعث میشود که روایت میخائیل گورباچف، آخرین رهبر اتحاد جماهیر شوروی سابق اهمیت زیادی داشته باشد.
او در سال ۲۰۱۴ همزمان با بیست و پنجمین سالگرد فروپاشی دیوار برلین گفت که موضوع گسترش ناتو در زمان بحث بر سر اتحاد دو آلمان «اصلا مطرح نشد».
وی گفت: «حتی یک کشور شرق اروپا در آن زمان این موضوع را مطرح نکرد، حتی پس از حذف پیمان ورشو در سال ۱۹۹۱ هم این موضوع مطرح نشد. رهبران غربی هم بحث آن را مطرح نکردند.»
آخرین رهبر اتحاد جماهیر شوروی سابق در عین حال بر این باور است که گسترش ناتو به شرق «اشتباهی بزرگ» و «نقض روح بیانیههای صادر شده و تضمینهای داده شده» در سال ۱۹۹۱ محسوب میشود.
استدلال عدم پایبندی به «روح» توافقهای صورت گرفته پیشتر از سوی بوریس یلتسین، رئیسجمهوری پیشین روسیه نیز در نامهای که در سال ۱۹۹۳ به بیل کلینتون، همتای آمریکایی خود نوشت مطرح شده بود. بوریس یلتسین در نامه خود نوشته بود که روح پیمان «توافق نهایی درباره آلمان» با «گزینه گسترش منطقه ناتو به شرق» منافات دارد.
اهمیت نامه بوریس یلتسین از نظر تاریخی در این است که روسیه در آن برای اولین بار کشورهای غربی را به «عدم پایبندی به وعدهشان» در زمینه گسترش ناتو به شرق متهم میکند.
آیا اسناد به جامانده از مذاکرات ادعای پوتین را تائید میکند؟
ادعای جیمز بیکر مبنی بر اینکه تضمینی به عدم گسترش ناتو به شرق داده نشده بود به همراه سخنان میخائیل گورباچف که از «نقض روح» بیانیهها و توافقهای صورت گرفته سخن میگوید ابهامهایی را درباره آنچه واقعا در مذاکرات پس از فروپاشی دیوار برلین گذشت پدید میآورد.
اسناد و مدارک زیادی از هیاتهای نمایندگی بسیاری از کشورهایی که در گفتگو بر سر وحدت آلمان غربی با آلمان شرقی شرکت داشتند به جا مانده است. این اسناد شامل یادداشتهای به جامانده از گفتگوهای انجام شده، صورت جلسه مذاکرات و گزارشهای منتشر شده از گفتگوها میشود.
بنا به این اسناد و مدارک، کشورهای آمریکا، بریتانیا و آلمان غربی به کرملین اطمینان داده بودند که موضوع عضویت کشورهایی همچون لهستان، مجارستان و چکسلواکی در ناتو اصلا مطرح نیست.
اسناد و مدارک به جامانده همچنین نشان میدهد که جان میجر، نخستوزیر وقت بریتانیا در جریان سفرش به مسکو در ماه مارس سال ۱۹۹۱ به مقامات اتحاد جماهیر شوروی سابق اطمینان داده بود که رویدادی مشابه عضویت لهستان، مجارستان و چکسلواکی در ناتو روی نخواهد داد.
مرز ناتو پس از جنگ سرد تا کجا پیش رفت؟
سازمان پیمان آتلانتیک شمالی در سال ۱۹۹۱ شورای همکاری آتلانتیک شمالی (NACC) را در راستای همکاری با آن دسته از کشورهای اروپای شرقی که عضو اتحاد جماهیر شوروی سابق یا پیمان ورشو بودند ایجاد کرد.
با این حال شماری از این کشورها از همان زمان به دنبال سطحی بالاتر از همکاری نظامی با کشورهای غربی بودند تا بتوانند امنیت خود را تضمین کنند. به این ترتیب لهستان، مجارستان و چکسلواکی (که مدتی بعد به جمهوری چک و اسلواکی تقسیم شد) در سال ۱۹۹۱ در بیانیه ویشگراد خواستار «نقشآفرینی کامل در نظام امنیتی اروپا» شدند.
از سوی دیگر جنگ اول چچن در سال ۱۹۹۴ و ناآرامیهای سیاسی در روسیه باعث شد که کشورهای شرق اروپا به ویژه کشورهای حوزه دریای بالتیک در دهه ۱۹۹۰ به دنبال تضمین امنیت خود با حمایت غرب باشند.
به این ترتیب کشورهای گروه ویشگراد به استثنای اسلواکی در سال ۱۹۹۷ به نشست ناتو در مادرید دعوت شدند و در نهایت دو سال بعد به عضویت این سازمان درآمدند. ناتو در نشست مادرید با روسیه نیز بیانیهای امضاء کرد که در آن آمده بود: «ناتو و روسیه یکدیگر را رقیب در نظر نمیگیرند.»
امضای این بیانیه از سوی مسکو در آن زمان در پایتختهای غربی به نشانه عدم نگرانی روسیه از ناتو و گسترش آن تعبیر شد. امری که باعث شد که ۱۴ کشور اروپای شرقی به تدریج به ناتو ملحق شوند.
آیا غرب در پیمان «توافق نهایی درباره آلمان» متعهد به عدم گسترش ناتو شده بود؟
در تنها پیمان رسمی که پس از فروپاشی دیوار برلین بین کشورهای عضو ناتو و اتحاد جماهیر شوروی سابق به امضاء رسید فقط آخرین اختلافها بین دو طرف درباره آلمان و اتحاد آلمان غربی با آلمان شرقی حل و فصل شد.
کشورهای غربی در پیمان «توافق نهایی درباره آلمان» (Treaty on the Final Settlement with Respect to Germany) به اتحاد جماهیر شوروی سابق تعهداتی در زمینه عدم استقرار نیروهای غیر آلمانی عضو ناتو و سلاحهای هستهای در شرق آلمان (قلمرو آلمان شرقی) دادند.
آنها تاکنون به این تعهداتشان پایبند بودهاند.
ریشه اختلاف در چیست؟
ریشه اصلی اختلافها بین روسیه و کشورهای غربی بر سر آنچه واقعا دو طرف در پایان جنگ سرد بر سرش به توافق رسیدند این است که توافقی کتبی که ارزش اجرایی و حقوقی داشته باشد به امضاء نرسید. تنها سند امضاء شده همان پیمان «توافق نهایی درباره آلمان» با موضوع اتحاد دو آلمان است.
ولادیمیر پوتین نیز با اذعان به اینکه تضمین به عدم گسترش ناتو تنها به صورت شفاهی مطرح شده بود به طور تلویحی از مقامات اتحاد جماهیر شوروی سابق از جمله میخائیل گورباچف به دلیل عدم اخذ تضمین کتبی از کشورهای غربی انتقاد کرده است.
در این میان دو سوال مهمی که مطرح میشود این است که کشورهای غربی چرا حتی به صورت شفاهی حاضر شدند تا وعده عدم گسترش ناتو به شرق را مطرح کنند؟ و دوم اینکه چرا مقامات اتحاد جماهیر شوروی سابق به دنبال اخذ وعده و ضمانت کتبی از غربیها نرفتند؟
ایده تضمین به عدم گسترش ناتو به شرق را هانس دیتریش گنشر، وزیر خارجه وقت آلمان غربی که نقش مهمی در اتحاد دو آلمان داشت پیگیری میکرد. او با توجه به تجربه دخالتهای نظامی پیشین اتحاد جماهیر شوروی سابق بر این باور بود که احتمال دخالت نظامی مسکو در کشورهای اروپای شرقی همزمان با سرنگونی حکومتهای مورد حمایت اتحاد جماهیر شوروی سابق وجود دارد.
وزیر خارجه وقت آلمان غربی به این ترتیب با طرح ایده عدم گسترش ناتو به شرق در تلاش بود تا از نگرانیهای احتمالی مسکو در آن دوران پرتلاطم بکاهد و خطر مداخله نظامی اتحاد جماهیر شوروی سابق در کشورهای اروپای شرقی نیز کاهش یابد.
از سوی دیگر میتوان این فرضیه را مطرح کرد که میخائیل گورباچف همزمان با طرح وعده به رسمیت شناختن حق تعیین سرنوشت برای دیگر کشورها و حتی اشاره به احتمال عضویت اتحاد جماهیر شوروی در ناتو دیگر چندان لزومی به اخذ تضمین کتبی از کشورهای غربی برای عدم گسترش ناتو نمیدید.
به این ترتیب اتحاد جماهیر شوروی سابق که در پایان سال ۱۹۹۱ فروپاشید میراثی متناقض برای روسیه و رهبران آینده باقی گذاشت زیرا از یک سو این باور را برای آنها پدید آورد که اگر گسترش ناتو به شرق برخلاف توافقهای انجام شده در اوایل دهه ۱۹۹۰ نباشد دستکم با «روح» آن در تضاد است. از سوی دیگر آنها از نظر حقوقی سندی کتبی و امضاء شده از زمان اتحاد جماهیر شوروی سابق برای اثبات ادعای خود در دست ندارند.
این میراث متناقض اکنون پس از سه دهه تبدیل به قطعهای از پازل جنگ در اوکراین شده است که بسیاری آن را یادآور دوران جنگ سرد میدانند.