در حالی که برخی از ناظران سیاسی و مردم عادی امیدوار بودند حکومت ایران عملا (و نه قانونا) در حال کنار آمدن با «حجاب اختیاری» است، نیروی انتظامی جمهوری اسلامی ایران روز یکشنبه ۲۵ تیر از فعالیت مجدد گشت ارشاد خبر داد.
آگهیفعالیت دوباره گشت ارشاد یا «گشت‌های خودرویی و پیاده» برای برخورد با زنان بی‌حجاب، در شرایطی آغاز شده است که حدود شش ماه از فروکش کردن اعتراضات خیابانیِ موسوم به «جنبش مهسا» در ایران می‌گذرد.
اگرچه ایران در شش سال اخیر شاهد اعتراضات گوناگونی بوده، اما در مواردی که شدت سرکوب معترضان بالاتر بوده، «اعتراضات گسترده بعدی» دیرتر محقق شده‌اند. پس از سرکوب شدید معترضان در آبان ۱۳۹۸، اعتراضات گسترده بعدی در تیر ۱۴۰۰ در خوزستان شکل گرفت.
بنابراین به صورت طبیعی انتظار می‌رود پس از ظهور و افول جنبش مهسا، موج تازه اعتراضات گسترده در ایران، فاصله زمانی اندکی نسبت به جنبش مهسا نداشته باشد اما برخی از ناظران سیاسی احتمال می‌دهند که فعالیت مجدد گشت ارشاد، پیامدهایی داشته باشد که نتیجه‌‌اش موج تازه‌ای از اعتراضات در شهرهای گوناگون ایران باشد.
متیو میلر، سخنگوی وزارت خارجه آمریکا، نیز روز سه‌شنبه ۲۷ تیر در واکنش به آغاز دوباره فعالیت گشت ارشاد گفت: «به نظر می‌رسد حکومت ایران هیچ درسی از اعتراضات اخیر نگرفته است.»
ابطحی: یکی از دلایل بازگشت گشت ارشاد با نزدیکی به سالگرد مهسا امینی کنترل فضای جامعه است
محمدعلی ابطحی، فعال سیاسی اصلاح‌طلب، دربارۀ دلایل استقرار مجدد گشت ارشاد در شهرهای ایران به یورونیوز می‌گوید: « یکی از دلایل، به نظرم کنترل فضای جامعه است بویژه که به تدریج به سالگرد ماجرای مهسا امینی نزدیک می‌شویم. دلیل دوم، تقویت جناح تندروی مدافع سرکوب بی‌حجابی و سایر مطالبات خارج از چارچوب است. دلیل سوم هم نوعی لجبازی و رویارویی با جامعه است.»
اما در روزهای اخیر، جمعی از طرفداران حکومت ایران در اعتراض به رشد بی‌حجابی در برابر دفتر رئیس قوه قضاییه ایران تجمع کرده بودند و رسانه‌های جناح تندروی ایران نیز در چند ماه گذشته، بارها به آنچه که تساهل قوه قضاییه و دولت و مجلس در قبال بی‌حجابی می‌دانستند، اعتراض کرده بودند.
بنابراین برخی معتقدند هدف از فعالیت مجدد گشت ارشاد، جلب رضایت طرفداران حکومت ایران بوده است. ولی آقای ابطحی می‌گوید:«فکر نمی‌کنم دلیل فعال شدن گشت ارشاد، نارضایتی طرفداران حکومت باشد. حکومت می‌خواهد بی‌حجابی را، که نوعی مبارزه با نظام تلقی می‌شود، دشوارتر کند. برعکس، برخورد خشن با زنان بی‌حجاب، چندان هم موجب رضایت مردم عادی طرفدار حکومت نمی‌شود.»
اما احمد بخشایشی اردستانی، فعال سیاسی اصولگرا، می‌گوید: «مقام معظم رهبری، منشأ اغتشاشات یا اعتراضات را خارج از کشور می‌دانست. وقتی علت اعتراضات، فعالیت سازمان‌های اطلاعاتی بیگانه قلمداد شود، طبیعتا این تلقی وجود دارد که این سازمان‌ها می‌توانند موج جدیدی از اعتراضات را ایجاد کنند. حجاب بزرگ‌ترین ارزش جمهوری اسلامی و نماد اسلام سیاسی است برای حکومت. بنابراین حکومت مایل است گشت ارشاد را به نحوی برگرداند تا بی‌حجابی بیشتر از این نشود.»
با اینکه مقامات پلیس ایران اعلام کرده‌اند که گشت ارشاد با هدف مبارزه با بی‌حجابی فعال شده، ولی آقای اردستانی احتمال می‌دهد یکی از وظایف این نهاد، ممانعت از درگیری اقشار مذهبی با زنان بی‌حجاب باشد.
این فعال سیاسی اصولگرا، برخلاف محمدعلی ابطحی، رضایت اقشار مذهبی را دلیل اصلی فعالیت مجدد گشت ارشاد می‌داند و به یورونیوز می‌گوید: «جمهوری اسلامی نیاز دارد اقشار مذهبی را راضی نگه دارد. اقشار مذهبی باید احساس کنند پلیس کارکرد آن‌ها را انجام می‌دهد. حالا اینکه پلیس موفق شود یا نه، میزان بی‌حجابی در آینده، پاسخی است به این سؤال. همچنین در ایام محرم قرار داریم و شاید این تقارن زمانی هم در آغاز فعالیت گشت ارشاد موثر بوده است.»
محمد خاتمی، رئیس جمهور پیشین ایران، روز سه‌شنبه ۲۷ تیر در واکنش حضور مجدد گشت ارشاد در شهرهای ایران گفت: «به نظر می‌رسد خطر خودبراندازی که بارها از آن سخن گفته شده است با بازگشت مجدد فعالیت گشت ارشاد و نیز برخورد‌های پلیسی، امنیتی و احکام قضایی نامتعارف نسبت به مسائل اجتماعی خصوصا با بانوان، بیش از پیش خودنمایی می‌کند.»
آقای ابطحی درباره مفهوم و احتمال «خودبراندازی» می‌گوید: «اصلاحات جلوی براندازی را می‌گیرد ولی اگر اصلاحات در دستور کار قرار نگیرد، خودبراندازی معنا پیدا می‌کند. اما در حاکمیت این نگاه وجود دارد که هر نوع اصلاحی، نوعی عقب‌نشینی تلقی می‌شود و عقب‌نشینی می‌تواند مخالفان را به براندازی ترغیب کند. این دو نگاه متفاوت است. نگاه آقای خاتمی، اصلاح وضع موجود را مایۀ تداوم جمهوری اسلامی می‌داند ولی نگاه دیگر، کوتاه نیامدن در برابر مطالبات اجتماعیِ خارج از چارچوب‌های رسمی را شرط بقای ساختار سیاسی موجود می‌داند.»
اما احمد بخشایشی اردستانی نظر دیگری درباره براندازی و خودبراندازی دارد. او می‌گوید: «بزرگ‌ترین براندازی از دید نظام، همین بی‌حجابی است. وقتی جمع زیادی از زنان بی‌حجاب شوند، نیازی به خودبراندازیِ عناصر داخل نظام نیست. بنابراین نظام معتقد است باید جلوی بی‌حجابی را بگیرد. جمهوری اسلامی مبتنی بر اقشار مذهبی است. اگر بی‌حجابی گسترش یابد، اقشار مذهبی در بلندمدت جذب اقشار غیرمذهبی می‌شوند. وقتی اکثریت غیرمذهبی باشند، مذهبی‌ماندن اقلیت دشوار می‌شود. حتی اگر اقلیت جذب اکثریت نشود، بی‌تفاوتی اقشار مذهبی در قبال رفتارهای خلاف شرع، پایه‌های حکومت را شل می‌کند.»
اگر افغانستانِ طالبان را منها کنیم، در بین کشورهای اسلامی، ایران تقریبا تنها کشوری است که حکومتش در قبال حجاب زنان سخت‌گیری می‌کند و یک «امر اجتماعی» را به «امری سیاسی» و بلکه «مسئله‌ای سیاسی» بدل کرده است.
در ترکیه، اردوغانِ و حزب تحت رهبری‌اش (عدالت و توسعه) اسلام‌گرا هستند.
روز دوشنبه ۲۶ تیر، تیم والیبال زنان ترکیه با غلبه بر چین، قهرمان لیگ ملت‌های والیبال ۲۰۲۳ شد. شادی و رقص زنان والیبالیست ترکیه در برابر تماشاگران زن و مرد، پس از کسب عنوان قهرمانی، در حالی صورت گرفت که در ایران حتی حضور زنان محجبه به عنوان تماشاگر مسابقات والیبال و فوتبال، هنوز با مقاومت حکومت مواجه است.
اردوغان رئیس جمهور اسلام‌گرای ترکیه و همسرش نیز قهرمانی والیبالیست‌های شاد و بی‌حجاب کشورشان را تبریک گفتند.
امینه اردوغان، همسر رجب طیب اردوغان، در تجلیل از زنان والیبالیست ترکیه، آن‌ها را «سلاطین تور» نامید؛ اشاره‌ای به تور والیبال و شاید هم اشاره‌ای ناسیونالیستی به کشور «توران» که پادشاهش "تور" یا "تورج" بود که پدرش فریدون، مطابق شاهنامه فردوسی، یک‌سوم جهان را به او بخشید و دوسوم دیگر (روم و ایران) را به سلم و ایرج سپرد. فردوسی در شاهنامه، تورج را ترک قلمداد کرده است.
آگهیدر عربستان نیز با اینکه حکومت اسلام‌گرا است و از این حیث همواره با انتقاد نهادهای حقوق بشری مواجه بوده است. زنان می‌توانند بی حجاب در سطح شهرها تردد کنند؛ وضعیتی که در مصر و اندونزی و تقریبا اکثر کشورهای اسلامی برقرار است.
اینکه چرا در ایران، برخلاف سایر کشورهای اسلامی، زنان مجبورند محجبه باشند، سؤالی است که آقای ابطحی پاسخ به آن می‌گوید: «این رویکرد حکومت به حجاب، آبشخور ایدئولوژیک ندارد. انگیزۀ سیاسی دارد. بی‌حجابی و دفاع از حجاب در ایران، مظهر مخالفت و موافقت با حاکمیت شده است. این تقابل برآمده از یک نگاه سیاسی است. حاکمیت نگران گناه نیست بلکه نگران است اگر بی‌حجابی رایج شود، پشتوانۀ ایدئولوژیک خودش را از دست بدهد.»
ولی احمد بخشایشی اردستانی می‌گوید: «خوانش‌های کشورها از اسلام متفاوت است. ما سه نوع اسلام داریم: اسلام تکفیری، اسلام لیبرال، اسلام انقلابی و سیاسی تشیع. جمهوری اسلامی بر مبنای این اسلام سوم روی کار آمده است. اسلام ترکیه، لیبرال است. یعنی اسلام عمدتا در حوزه خصوصی است. اسلام‌گرایی اردوغان با اسلام‌گرایی جمهوری اسلامی فرق دارد. اسلام سعودی تفکیری است. یعنی حکومت عربستان باید جلوی تکفیری‌ها را بگیرد. لذا حجاب اسلامی در مکه و مدینه رعایت می‌شود تا تکفیری‌ها راضی باشند؛ ولی در سایر شهرهای عربستان الزامی به رعایت حجاب نیست. اما اسلام شیعی انقلابی، همین چیزی است که در جمهوری اسلامی می‌بینیم.»
سخت‌گیری حکومت شیعی ایران نسبت به حجاب در حالی جاری است که متکلمان شیعی و حتی بسیاری از مستشرقان گفته‌اند که شیعیان عقلانیت و تساهل بیشتری نسبت به اهل سنت دارند.
اینکه چرا حاکمان سُنی عربستان در قبال مسئلۀ حجاب، متساهل‌تر از حاکمان جمهوری اسلامی عمل می‌کنند، سؤالی است که آقای ابطحی در پاسخ به آن می‌گوید: « در دورۀ منتهی به تثبیت حاکمیت دینی در ایران، چنین رویکردی نسبت به حجاب شکل گرفت و الان هم به دلایل سیاسی همان رویکرد ادامه دارد. با این حال جمهوری اسلامی در موارد متعددی، بسیار عملگرا بوده و برای حل مسئلۀ حجاب هم راه‌هایی وجود دارد. مجمع تشخیص مصلحت نظام برای رسیدگی به همین امور است. وظیفۀ این نهاد تشخیص مصلحت نظام است. راه‌های قانونی برای عقب‌نشینی از حجاب اجباری وجود دارد ولی حاکمیت می‌خواهد اقتدارش مخدوش نشود.»
آگهیاین چهره اصلاح‌طلب می‌افزاید: «حفظ نظام اوجب واجبات است. حفاظت از حکومت، بالاترین ارزش است در فقه امام خمینی. حتی امام تعابیری هم دارند که ولی فقیه اگر ضروری بداند، می‌تواند نماز و روزه را تعطیل کند و تشکیل و حفظ حکومت، حکمی شرعی و مهم‌تر از سایر احکام شرعی است.»
آقای بخشایش اردستانی اما درباره تفاوت ایران شیعی و عربستان سنی می‌گوید: «علمای شیعه در مسئلۀ حجاب، علاوه بر قرآن، احادیث را هم ملاک قرار می‌دهند. اما نکتۀ مهم‌تر این است که جمهوری اسلامی در این ۴۴ سال، حجاب را به عنوان نماد اسلام سیاسی معرفی کرده است. ولی به تدریج باید عادت کند که در جامعه برخی از زنان بی‌حجاب یا شل‌حجاب‌اند و همه نمی‌توانند پوشش مشابهی داشته باشند.»
آقای اردستانی می‌افزاید: «اگر حکومت تساهل نسبت به حجاب را نپذیرد، دو راه در پیش داریم: یک- تداوم تحمیل قانون حجاب به زنان بی‌حجاب دو- اصلاح قانون حجاب، به نحوی که حجاب دیگر نماد اسلام سیاسی و انقلابی نباشد. اینکه کدام یک از این دو راه پیموده می‌شود، بستگی به عوامل گوناگونی دارد و پیش‌بینی آن سخت است؛ ولی در مجموع به نظر می‌رسد در بلندمدت، احتمال اصلاح قانون حجاب بیشتر است.»